Sternschuss (Szternszus) Adolf (1873–1915), prawnik, kolekcjoner, legionista.
Ur. 19 VI w Dytkowcach (Ditkowicach, pow. tarnopolski) w rodzinie żydowskiej, był synem Adolfa (1835–1913), doktora medycyny, członka korespondenta Tow. Lekarskiego w Berlinie. Matką S-a była Róża z Goldhaberów. Bracia S-a używali nazwiska Szternszus-Staniewski: Jan Salomon (ur. 1870) był doktorem medycyny, a Michał (ur. 1871) doktorem prawa, w r. 1933 pułkownikiem w stanie spoczynku. Siostra Elżbieta (ur. 1880) była w r. 1917 sekretarzem Tow. Przyjaciół Muz. Narodowego w Krakowie.
S. ukończył szkołę powszechną, a następnie uczył się w l. 1882–9 w gimnazjum w Tarnopolu. Po przeniesieniu się rodziny do Krakowa uczęszczał tamże do Gimnazjum św. Jacka. Powołany do armii austro-węgierskiej, 14 X 1890 wstąpił w Krakowie do 13. pp (służył w 8. komp.). Po zdaniu egzaminu otrzymał promocję na pierwszy stopień oficerski; w l. 1892–4 był odnotowany jako porucznik. Równocześnie w l. 1891–5 studiował prawo na UJ (był uczniem m.in. Lotara Darguna i Bolesława Ulanowskiego); dodatkowo uczęszczał na wykłady z historii sztuki (m.in. Mariana Sokołowskiego), paleografii i sfragistyki. Dn. 16 IV 1896 został doktorem prawa, promował go Edmund Krzymuski. Dn. 15 VII t.r. podjął pracę w ekspozyturze krakowskiej Galicyjskiej Prokuratorii Skarbu z siedzibą we Lwowie; 13 XII 1899 został adiunktem, a 26 V 1907 sekretarzem Prokuratorii.
S. działał w wielu zrzeszeniach naukowych i kulturalnych. Od r. 1890 był członkiem TPSP. Należał do założonego w r. 1887 przy UJ «Kółka estetów»; wchodził w skład jego zarządu i był jego sekretarzem, a od 12 XI 1892 – wiceprezesem. W l. dziewięćdziesiątych uczestniczył w pracach Tow. Biblioteki Słuchaczów Prawa UJ. Dn. 18 XI 1896 został zaproszony na poufne zebranie w sprawie założenia Tow. Przyjaciół Krakowa; powstało 4 XII t.r. jako Tow. Miłośników Historii i Zabytków m. Krakowa. Był aktywnym członkiem tego Towarzystwa, kilkakrotnie wybieranym do wydziału (zarządu), w którym zasiadał do r. 1905. Działalność ta zaowocowała artykułem Godła domów krakowskich („Roczn. Krak.” T. 2: 1899). Jako członek Towarzystwa należał do komitetu wystawy Michała Stachowicza w Sukiennicach, urządzonej w marcu 1901 (wystawił m.in. kilka rysunków artysty ze swojej kolekcji). Był inicjatorem, a od r. 1901 członkiem Komisji Wycieczkowej, organizującej wycieczki dla młodzieży szkolnej i gości zagranicznych z oprowadzaniem po zabytkach Krakowa.
Od r. 1897 działał S. w Tow. im. Jana Matejki w Krakowie. Napisał pierwszy przewodnik Dom Jana Matejki (Kr. 1898). Dn. 16 V 1901 został członkiem zwycz. wydziału (zarządu) Towarzystwa; uczestniczył odtąd w jego posiedzeniach, zajmując się sprawami prawnymi i artystycznymi, m.in. funduszami zbieranymi na pomnik Matejki w Krakowie. W l. 1902–8 prowadził sprawy Domu Matejki (darowanego przez Towarzystwo 19 I 1908 Gminie m. Krakowa dla Muz. Narod.). W r. 1900 uczestniczył w Krakowie w III Zjeździe Historyków Polskich; postulował na tym forum udostępnianie do celów naukowych najnowszych źródeł historycznych, polemizował z poglądami Szymona Askenazego, uważając że popularyzacja winna być poprzedzona badaniami monograficznymi, proponował zgromadzenie źródeł żydowskich w projektowanym w Krakowie Muz. im. Kazimierza Wielkiego, omówił problemy finansowania prac konserwatorskich i funduszy komisji archeologicznej oraz podważył zasadność kosztownych wydawnictw. T.r. działał w Tow. leczniczych kolonii wakacyjnych dla młodzieży żydowskiej, został też członkiem Tow. Numizmatycznego w Krakowie (w l. 1903–5 i 1908–9 był członkiem zarządu). Znalazł się również w zawiązanym 8 VI 1901 w Krakowie Tow. Polskiej Sztuki Stosowanej (wybierany do wydziału w l. 1905–9), zajmował się m.in. kwestią reorganizacji Muz. Techniczno-Przemysłowego w Krakowie. Na kursach Zarządu Szkoły Sztuk Pięknych i Przemysłu Artystycznego dla Kobiet wykładał w r. 1901 historię sztuki.
S. uczestniczył także w pracach Tow. Upiększania m. Krakowa (w l. 1901–2 był członkiem wydziału). Wstąpił 23 II 1902 do Tow. Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury w Krakowie i złożył wniosek (przyjęty), aby zwiększyć uprawnienia konserwatorów urzędowych. Dn. 28 II 1903 został członkiem zarządu Towarzystwa; z jego inicjatywy powołano komisję do zrewidowania ustaw konserwatorskich, której został sekretarzem; zasiadał też w komisji dla ratowania zabytków Krakowa. Ponownie wybrany do zarządu i obu komisji 14 III 1904, pozostał ich członkiem do 10 III 1906. Był współredaktorem (z Julianem Pagaczewskim i Józefem Flachem) memoriału do Rady m. Krakowa w sprawie ochrony zabudowań przy kościele św. Idziego. Na jego wniosek powołano 14 III 1908 komisje: propagandy (ochrony zabytków) w kraju i dla przeprowadzenia ustaw konserwatorskich oraz ograniczenia kosztów wydawnictwa i administracji (wszedł do drugiej z nich, a 20 III 1909 został do niej wybrany ponownie). Od r. 1904 współpracował z Zenonem Przesmyckim przy edycji dzieł Cypriana Norwida (drukowane od r. 1911), zajmując się zarówno jej stroną typograficzną, jak i kwestiami prawnymi i gromadzeniem materiałów (niektóre utwory poety znane są jedynie z kopii S-a; dzięki jego zabiegom korespondencję z Norwidem przekazał wydawcom Marian Sokołowski). Bez powodzenia kandydował w r. 1905 do Rady m. Krakowa, a w r. 1907 (obok m.in. ojca) – w wyborach do Rady Państwa.
S. kolekcjonował ekslibrisy, grafikę użytkową, judaika (głównie wyroby rzemiosła artystycznego), porcelanę z manufaktur polskich i obcych, sztukę ludową, szczególnie z Podhala i Huculszczyzny. Gromadził też dzieła sztuki dawnej i współczesnej, przede wszystkim polskiej, m.in. rzeźby Alfreda Dauna, Jana Szczepkowskiego i Bolesława Biegasa oraz obrazy Aleksandra Gierymskiego, Leopolda i Maurycego Gottliebów, Aleksandra Kotsisa, Jacka Malczewskiego, Fryderyka Pautscha, Witolda Pruszkowskiego, Kazimierza Sichulskiego, Józefa Szermentowskiego, Włodzimierza Tetmajera, Witolda Wojtkiewicza i Stanisława Wyspiańskiego. Posiadał bogaty zbiór rysunków, grafik, map, klepsydr pogrzebowych, druków ulotnych i rękopisów (m.in. Marii Konopnickiej i Teofila Lenartowicza), pamiątek z powstań listopadowego i styczniowego, numizmatów oraz znaczków pocztowych. Niektóre eksponaty ofiarował Muz. Narodowemu w Krakowie, m.in. w r. 1902 osiemnaście rysunków Stachowicza, 17 XI t.r. akwarelę Wacława Szymanowskiego, a w r. 1909 portret nieznanego mężczyzny pędzla Józefa Brodowskiego oraz szkic Matejki „Studium prawej ręki”. Dn. 11 IX 1909 awansował na radcę finansowego Galicyjskiej Prokuratorii Skarbu i w związku z tym przeprowadził się do Lwowa. Należał w l. 1909–12 do tamtejszego TPSP i wszedł (8 II 1911) do komitetu wystawy podhalańskiej. Latem 1911 został członkiem korespondentem Austriackiego Muz. Etnograficznego w Wiedniu. Na zorganizowanej we Lwowie w r. 1912 wystawie miniatur portretowych eksponował dziesięć obiektów ze swych zbiorów. Zachowana część spuścizny rękopiśmiennej S-a (odczyty, wykłady, zamierzone publikacje, np. Spory językowe w monarchii austro-węgierskiej) świadczy o jego różnorodnych zainteresowaniach. We Lwowie związał się z Polskim Tow. Gimnastycznym «Sokół» jako członek polowych (stałych) drużyn. Zgłoszony na kurs oficerski «Sokoła», został wpisany do 3. Drużyny liniowej jako oficer rezerwy i komendant plutonu. Należał do grupy działaczy zabiegających o przekształcenie «Sokoła» w jednostkę zmilitaryzowaną; w tej sprawie nawiązywał kontakty z oficerami działającymi w Tow. «Strzelec» (Kraków) i Polskich Drużynach Strzeleckich (Lwów).
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, latem 1914, S. jako oficer rezerwy został zmobilizowany do armii austro-węgierskiej; był komendantem kompanii Obrony Krajowej (Landsturm). Jeszcze t.r. uzyskał zgodę na przeniesienie do I Brygady Legionów Polskich. Służba etapowa S-a obejmowała kolejno Kraków, Jabłonków (jako komendant Oddziału Garnizonu w stopniu porucznika), Sławków i Piotrków. Przydzielony do biura werbunkowego Naczelnego Komitetu Narodowego, został kierownikiem kancelarii jego Dep. Wojskowego; należał do najbliższych współpracowników ppłk. Władysława Sikorskiego, który cenił go za «znaczne doświadczenie życiowe, rozległą i nowoczesną rutynę administracyjną, a przy tym nieugięty i nieskazitelny charakter, połączony z wielką odwagą cywilną». W r. 1915 zrezygnował S. z prestiżowego stanowiska i szarży oficerskiej. Dn. 1 VII t.r. ponownie otrzymał przydział do I Brygady i walczył na froncie jako szeregowiec 1. pp. Po bitwie pod Jastkowem koło Lublina (30 VII – 2 VIII), leczył się krótko w szpitalu. Podobno walczył też w 4. pp («czwartakach»). Został awansowany na kaprala, a potem, wg brata Michała, na starszego sierżanta, lecz nie zdążył odebrać nominacji. Zginął 25 X 1915 w bitwie pod Kuklami nad Styrem (niekiedy błędnie podaje się bitwę pod Kamieniuchą), został pochowany 26 X na cmentarzu polowym w Maniewiczach w ziemnej mogile; wg niektórych informacji został później przeniesiony do grobu rodzinnego prawdopodobnie na cmentarzu we Wróblowicach koło Krakowa. Pośmiertnie został odznaczony w r. 1922 (jako starszy szeregowy) Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari; 3 VI 1933 (na wniosek brata Michała) otrzymał Krzyż Niepodległości.
S. był jednym z wybitniejszych kolekcjonerów okresu Młodej Polski. Jego zbiory w większości były przeznaczone dla Muz. Narodowego w Krakowie, jednak z kolekcji przewiezionych 25 I 1916 do Krakowa tylko niewielka część pozostała w Muzeum.
S. rodziny nie założył.
W r. 1918 Antoni Procajłowicz wykonał (pod auspicjami Tow. Numizmatycznego w Krakowie) medal poświęcony S-owi.
Portrety: rys. przez Stanisława Janowskiego eksponowany na wystawie we Lw. w r. 1917, wzmianka w: Katalog Legionów Polskich, Lw. 1917 s. 14, przez Teodora Axentowicza w mundurze legionisty, olej. na płótnie, reprod. w: Krzysztofowicz-Kozakowska S., Teodor Axentowicz 1859–1938, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Krakowie listopad 1998 – styczeń 1999, Muzeum Śląskie w Katowicach luty–kwiecień 1999, Kr. 1998 s. 127; Rys. grobu S-a przez Janowskiego, reprod. w: Tow. Sztuk Pięknych we Lwowie członkom swym za lata wojny 1914–1918, Lw. 1918; – Blak H., Małkiewicz B., Wojtałowa E., Nowoczesne malarstwo polskie, Kr. 2001 cz. 1 [Katalog Muz. Narod. w Kr.]; Chwalewik, Zbiory pol., s. 241–2; Kawalerowie Virtuti Militari; Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; PSB (Przesmycki Zenon); Polski słownik judaistyczny, W. 2003 II; Skorupska-Szarlej J., Słownik ofiarodawców Muzeum Narodowego w Krakowie, (mszp. w Muz. Narod. w Kr.); Słown. Geogr. (Dytkowce); Słown. pol. tow. nauk., III; – Bachowski–Treter, Wystawa miniatur, s. 4, 18, 20, 52, 75, 120–1, 141–2, 169, 192; Historyczna wystawa Legionów Polskich, Muzeum Narodowe, Kr. 1934 s. 19; Katalog wystawy Legiony Polskie w dziesięciolecie czynu zbrojnego, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kr. 1924 s. 17; Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, Kr. 1997; Memoriae donatorum, w hołdzie ofiarodawcom Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Narodowego w Krakowie, Kr. 2003 s. 29, 30–1, 80; Procajłowicz A., Śliwiński-Effenberger J., Katalog wystawy Legionów Polskich, lipiec–sierpień, L. 1917 s. 10; Wystawa Krakowskiego Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie luty 1908 r., W. 1908 s. 3; Wystawa podhalańska Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, Lw. 1911 s. 22; – Banaś P., Secesja w zbiorach polskich, W. 1990 s. 39 ilustr. 149; Kaden-Bandrowski J., Mogiły, L. 1916 s. 60–1; Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914–1918, Kr. 1999; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Wilkosz J., Towarzystwo imienia Jana Matejki w Krakowie (1893–1908), w: 100 lat Domu Jana Matejki, Kr. 2004; Wilkosz P., Dom Jana Matejki pod zarządem Muzeum Narodowego w Krakowie w latach 1904–1953, w: tamże; Żydostwo polskie swym braciom, którzy walczyli o niepodległość i wolność kraju, W. 1938 s. 45–6; Żydzi bojownicy o niepodległość Polski, Lw. 1939; – Cyprian Norwid. Pisma wszystkie, Zebrał J. W. Gomulicki, W. 1971 II, X; Księga adresowa Krakowa i Lwowa na r. 1908, [b.m.w.] s. 176; toż na r. 1909, [b.m.w.] s. 168; Lista strat Legionów Polskich od 1 X 1915 do 1 stycznia 1916, Piotrków 1916; Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie urządzonego przez Towarzystwo Historyczne Lwowskie w dniach 4, 5 i 6 czerwca 1900, cz. 2 protokoły obrad, Kr. 1901 s. 23, 48, 93–4, 102, 104, 153; Personalstand der K. K. Finanz – Prokuraturen stand vom 1 October 1905 s. 15, 27, 1907 s. 15, 30, 1909 s. 15, 39, 1911 s. 62, Wien; Rangliste der Stabs- und Oberoffiziere dann Cadeten, Feldwebels und Gleichgestellten des Infanterie Regiments Guidobald Graf von Starhemberg No 13, Krakau 1892 s. 12, [b.m.w.] 1894 s. 12; Schematyzm Galicyjskiej Prokuratorii Skarbu we Lwowie, Lw. 1904 s. 4; Spis członków Towarzystwa Numizmatycznego w r. 1909, „Wiad. Numizm.-Archeol.” 1910 nr 1; Sprawozdanie Dyrekcji Muzeum Narodowego w Krakowie za l. 1901–5, 1909, 1911–12, Kr.; Sprawozdanie Dyrekcji Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie za l. 1900, 1902–3, Kr.; Sprawozdanie Dyrekcji Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie z r. 1911, Lw.; Sprawozdanie Dyrekcji Wyższego Gimnazjum w Tarnopolu za r. szk. 1885, Tarnopol 1885 s. 90; Sprawozdanie Dyrekcji Zjednoczonego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie z r. 1890, Kr.; Sprawozdanie i Wydawnictwo Wydziału Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury z l. 1902–14, Kr.; Sprawozdanie Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa [UJ] za r. akad. 1893/4, Kr.; Sprawozdanie Towarzystwa Filozoficznego, Kr. 1909–10; Sprawozdanie Towarzystwa leczniczych kolonii wakacyjnych dla izraelickiej dziatwy z r. 1900, Kr.; Sprawozdanie Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa za l. 1898–9, Kr.; toż za r. 1897, „Roczn. Krak.” R. 1: 1898 s. 371; Sprawozdanie Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana za l. 1901–2, 1904–10, Kr.; Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa z r. 1912, Kr.; Sprawozdanie z czynności Krajowego Związku Turystycznego w Krakowie za r. 1909, Kr. 1910; Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Numizmatyczno-Archeologicznego w Krakowie z r. 1904, Kr.; Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie z r. 1911, „Krak. Mies. Artyst.” 1912 nr 7; – „Ilustr. Kur. Codz.” 1916 nr 24; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1915: „Czas” nr 574, „Gaz. Lwow.” nr 561, „Nowa Reforma” nr 558, „Nowości Ilustr.” nr 48 (fot.), „Wiad. Pol.” nr 52, 53 (M. Kukiel, Z. Nowakowski, W. Sikorski); – AP w Kr., Oddz. ul. Grodzka: Kontrakt darowizny z 28 I 1908; AP w Kr., Oddz. ul. Sienna: sygn. GLJ 24 (Katalog kl. VIII r. szk. 1889/90), s. 29, sygn. IT 898 (Księga protokołów Walnych Zgromadzeń Tow. im. Matejki), s. 13, 19, 23, 25, 27, 29, 31, 41, sygn. Dz. VI nr 132 k. 1194 (Spis ludności Kr. 1890), 1900 t. 5 p. 2016; Arch. Domu J. Matejki: Dzien. Tow. im. J. Matejki, s. 53, 139, 162, Księga główna Tow. im. J. Matejki, k. 31, 34, Odpis protokołu z dn. 9 VII 1904, Protokoły z posiedzeń Zarządu Tow. im. J. Matejki, s. 347, 355, 357, 362, 365, 368, 370, 372, 374–5, 378, 381–2, 385, 387–90, 393–4, 396, 398–403, 409, 411, 413, 415, 417–23; Arch. UJ: sygn. S II 520, WP II 228–32; B. Czart.: rkp. MNK 715–21, 1118, 1120–2, 1682–96, 1709, 1748–50; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 4849 t. 3 k. 978–80; CAW: sygn. Ap. 21781 (teczka personalna S-a), sygn. KN 155, VM 104–10634, [Antoniewicz W.] Wł., Nad świeżą mogiłą, (fot.); Muz. Narod. w Kr.: Arch. DI Dzien. Podawczy T. 1–4, Inwentarz główny 1. 125000–128816; – Mater. Red. PSB: Wyszczególnienie wystąpień S-a i bibliogr.
Rafał Róg